از اقدامات مهم طوبی آزموده که موجب شده تا از او به عنوان فعال سیاسی، اجتماعی زنان در دوره مشروطه یاد شود این است که او در سال . ۱۲۸۶ش دبستان دخترانه ناموس را که بعد از مدرسهِ دوشیزگان دومین مدرسه دخترانه در ایران بود تأسیس کرد.۴ او در اول مهر ماه ۱۳۱۵ ش در سن پنجاه و هشت سالگی، در تهران در گذشت.۵

 

 

تنها اقدام مهم اجتماعی که اسم طوبی آزموده را ماندگار کرد، تأسیس مدرسه ای جدید تحت عنوان دبستان دخترانه ناموس در سال ۱۲۸۶ در خیابان شاهپور (حافظ فعلی) و نزدیک چهار راه حسن آباد بود. او توانست در مدتی کوتاه تعداد مدارس دخترانه را به شش دستگاه برساند و در سال ۱۲۹۳ ش، یعنی ۸ سال پس از تسیس اولین مدرسه، ۳۴۷۴ دختر دانش آموز را جذب این مدارس کند.۶ خانم آزموده، این مدارس را به صورت یکی از مهم ترین و مجهزترین مدارس متوسطه کامل و کانون پرورش دختران متجدد درآورد.۷ به عبارت دیگر اگر میرزا حسن رشدیه بنیانگذار مدارس کنونی پسرانه است، طوبی آزموده را نیز باید بنیانگذار مدارس دخترانه کنونی دانست.

 

البته لازم به ذکر است که اولین مدرسه دخترانه توسط خانم بی بی وزیرف به نام دبستان دوشیزگان در ۱۲۸۵ ش (یک سال قبل از مدرسه ناموس) تأسیس شد که ظاهراً خانم طوبی از او خواست که اجازه دهد تا در آنجا تدریس کند که با مخالفت مدیر مدرسه دوشیزگان مواجه می شود.۸

 

 

مدرسه ناموس چند سال بعد از تسیس به خیابان فرمانفرما و بعد از آن به محل بزرگتری در خیابان شاهپور (حافظ فعلی) منتقل شد. در این زمان مدرسه ناموس به قدری توسعه یافته بود که به صورت یکی از مهم ترین و مجهزترین مدارس متوسطه کامل درآمد۹ و تا پایان دوره دبیرستان دختران را آموزش می داد، به طوری که در ۱۳۰۷ ش. اولین گروهِ دیپلمه مدرسه ناموس فارغ التحصیل شدند.۱۰ دسته اول این گروه شامل خانم ها توران آزموده، فخر عظمی ارغنون، بی بی خانم خلوتی، گیلان خانم، فرخنده خانم و مهرانور سمیعی بودند. ایشان علاوه بر دایر کردن مدارس دختران، کلاس های اکابر را جهت جذب زنان مسن تر نیز دایر نمود. مردانی که ایشان را دراین راه یاری می دادند عبارت بودند از: سیدجوادخان سرتیپ، میرزاحسن رشدیه، نصیرالدوله و ادیب الدوله.۱۱ بانو آزموده به پاس جبران کمک ها و هدایت های میرزاحسن رشدیه نسبت به ایشان در نظام نامه مدرسه مقرر داشته بود که برای همیشه و تا هر زمان که مدرسه ناموس پابرجاست، یکی از دختران خاندانِ رشدیه می تواند در آن تدریس کند.۱۲

 

 

همانطور که می دانیم در صدر مشروطه مدارس جدید دخترانه با توجه به گرایشات مذهبی بسیار بالای مردم و هم چنین به دلیل حساسیت فوق العاده ای که مردم نسبت به آنها داشتند بیشتر زیر ذره بین بودند، زیرا از طرفی این نوع مدارس معمولاً توسط اتباع دولت های بیگانه خصوصاً مبلغه های مسیحی (همانند مدارس بیت ایل، الیانس، جردن و فرانکوپرسان) در سراسر ایران تأسیس می شدند. (خصوصاً که بعدها هم زمان با تأسیس مشروطه و مجلس شورای ملی، مدارس ملی و مردمی نیز متأسفانه در عمل ادامه دهنده همان سیاست مدارس خارجی در ایران بودند) و از طرف دیگر با وجود مکتب خانه های بی شماری که در سطح شهر وجود داشت،۱۳ ضرورتی برای تأسیس مدارس جدید احساس نمی شد؛ این دو امر موجب شده بود که علما و مردم مذهبی نسبت به این مدارس حساسیت بیشتری از خود نشان بدهند.

 

اما در عین حال ما شاهد برخوردهای دوگانه علما و مردم با این گونه مدارس هستیم به این معنا که در آن واحد، نسبت به بعضی از این مدارس حساسیت شدیدی از خود بروز داده و در عین حال همزمان نسبت به بعضی دیگر حساسیتی از خود بروز نمی دادند که به عنوان مثال در اصفهان درست در زمانی که مدرسه خانواده صدیقه دولت آبادی توسط مردم و علما به تعطیلی کشیده می شود، همزمان مدرسه دخترانه دیگری در کمال آزادی به کار خود ادامه می دهد.۱۴

 

در خصوص مدرسه ای که خانم آزموده آن را تأسیس کرده بود، همان مسئله تکرار می شود یعنی در حالی که مدرسه دوشیزگان (که توسط خانم وزیرف تأسیس شد) تحت فشار مردم و علما مدتی کوتاه پس از افتتاح به تعطیلی کشیده می شود.۱۵ اما مدرسه ناموس که خانم آزموده آن را تسیس می کند تا سالیان متمادی بدون هیچ مشکلی به کار خود ادامه می دهد.

 

برای تبیین چرایی این امر لازم است تا نگاهی گذرا به عملکرد خانم بی بی وزیرف داشته باشیم.

 

خانم بی بی وزیرف (همسر موسی خان میر پنج) زنی منورالفکر از اهالی و تحصیل کرده قفقاز (یکی از جمهوری های روسیه) بود.۱۶ ایشان با توجه به اینکه تربیت یافته فضای غیر دینی قفقاز بود، سعی می کرد تا فرهنگ غیر دینی خاص جوامع غربی را در ایران رواج دهد، برای همین علاوه بر تأسیس مدرسه دخترانه و دادن آموزش های غیر دینی به آنها یکی دیگر از کارهای بی بی وزیرف آن بود که زنان را فرا می خواند تا در روزهای آخر هفته در خانه او گرد آیند و ضمن نوشیدن قهوه و کشیدن قلیان درباره موضوعات سیاسی خصوصاً از منافع دولت مشروطه (به سبک غربی) بحث کنند۱۷ و معمولاً خود ایشان سخنران آن جلسات بود.۱۸ طبیعی بود که این قبیل اقدامات از دید عموم مردم مذهبی وعلما پنهان نمی ماند. ایشان اقدامات تشویقی بسیاری را جهت جلب نظر عامه نسبت به مدرسه خود پی گرفت، ولی علی رغم این، مدرسه او همچنان مورد اعتراض مردم قرار می گرفت و زنها، شاگردان و معلم های مدرسه، او را مورد حمله فیزیکی و لفظی قرار می دادند.۱۹

 

بنابراین پس از بازگشایی این مدرسه در سال ۱۳۲۴ ه .ق (در زمان تصدی وزارت معارف توسط صنیع الدوله)،۲۰ به جهت روندی که در تربیت غیر دینی دختران در این مدارس در پیش گرفته شده بود و آموزش و پرورش غربی معیار اصلی آنها بود، از طرف روحانیونی چون شیخ فضل الله نوری۲۱ و سید علی شوشتری۲۲ با مخالفت شدیدی روبرو شد و آنها تسیس چنین مدارسی را مایه وحشت و حیرت روِ سا و ائمه جماعت و قاطبه` مقدسین و متدینین دانستند.۲۳ بنابراین در تاریخ اوائل صفر ۱۳۲۵ ق، هیاهو و جنجال گسترده ای در تهران همراه شد و مخالفان در لوایحی که علیه این مدرسه منتشر کردند چنین استدلال می کردند که : این مدرسه را بیگانگان به منظور رواج بی عفتی دایر کرده اند.۲۴ حتی مستر مارلینگ (کاردار وقت سفارت انگلستان در تهران) در گزارش ۱۶ ژوئیه ۱۹۰۸م به سر ادواردگری (وزیر امور خارجه انگستان) می نویسد که در شهر شایع شده است که این مدرسه با تلقین همسر یکی از غلامان ما تشکیل شده است و ادامه می دهد که واقعیت مطلب این است که زن مزبور [بی بی خانم وزیرف] در طبقه خود بر خلاف معمول، زنی است که خوب تحصیل کرده و سه ماه است که یک مدرسه دخترانه تشکیل داده است که دختران اشخاص خیلی محترم در آن درس می خوانند. سن بیشتر شاگردان هم کمتر از چهارده سال است۲۵.

 

خلاصه آنکه - همانطور که قبلاً نیز گفته شد- به نظر می رسد علت اصلی مخالفت این روحانیون ،۲۶ زمینه سازی این مدارس در گرایش و پیروی زنان و دختران ایرانی از اصول و مبانی فرهنگ غرب و سست شدن پایه های ایمان اسلامی مردم بود.۲۷ چنانچه پری شیخ الاسلامی نیز معتقد است که: ایجاد مدارس متعدد که از آن پس [بعد از مشروطه] بصورت نهضتی درآمده بود، یکی از عوامل اصلی تغییر سیمای اجتماعی ایران - بطور اعم - و دگرگونی در وضع زنان - بطور اخص - بود. خانم های متجدد و روشنفکر در مواقع امتحانات و جشن های سالانه مدارس، اجتماعاتی در صحن آموزشگاه ها ترتیب می دادند و درباره وضع زنان، کنفرانس های مهیج و پرشوری برگزار می کردند. بسیاری از زنان روشنفکر و پیشرو، از فارغ التحصیلان همین مدارس بودند.۲۸

 

و بالاخره برای جلوگیری از شورش و آشوب، حکومت وقت مجبور شد موقتاً آن را تعطیل کند اما پس از مدتی (در مشروطه دوم) مجدداً مدرسه را باز کرد ولی حکومت، طی دستوری از ورود دختران بیش از یازده سال به این مدرسه ممانعت به عمل آورد.۲۹

 

طوبی آزموده در این شرایط می دانست که تنها علت مخالفت علما با تأسیس مدارس دخترانه صرفاً به خاطر رواج فرهنگ بیگانگان می باشد، لذا بر آن شد تا با حفظ ظواهر اسلامی چنین القا کند که این مدرسه تنها به منظور ترویج فرهنگ اسلامی و با سواد کردن دختران تأسیس شده است. برای این منظور، هم در نصب تابلوی مدرسه و هم در مواد آموزشی و هم در برنامه های غیر آموزشی تجدید نظر کرده، سعی کرد تا ظاهری اسلامی به مدرسه خود ببخشد.

 

بنابراین، آزموده به کمک دو تن از شاگردان خود، احادیثی در تشویق فراگیری علم و کلمات قصار بزرگان دین را برای توجه هرچه بیشتر مردم بر دیوارهای مدرسه نصب می کرد.۳۰ تدریس قرآن، جزو برنامه های اصلی دروس مدرسه بود در مناسبت های مذهبی مجالس روضه خوانی نیز برقرار بود.۳۱ او هم چنین در استفاده از معلمین مرد، بسیار احتیاط می کرد و برای این کار، شب ها در خانه خود بوسیله شوهرش از معلمین مرد مورد نظر دعوت می کرد.۳۲

 

بسیاری از شرح حال نویسان، این عمل طوبی را ریاکارانه و به منظور خام کردن اقشار مذهبی دانسته اند. به عنوان نمونه؛ ژانت آفاری معتقد است که خانم طوبی آزموده همان اقدامات خانم وزیرف را در شکلی جدید دنبال می کرد.۳۳ بدرالملوک بامداد نیز معتقد است که خانم آزموده برای رهایی از مخالفت گسترده افکار عمومی، (که حتی به شکل اشعار هجو، نام دختران شرکت کننده در این مدارس بر سر زبان ها می افتاد) و تکفیر احتمالی علما، در تمامی کلاس ها کتاب های مذهبی و قرآن تدریس می شد و سالی چند روز مجلس روضه خوانی بر پا می گشت.۳۴ یا در سایت تریبون فمینیستی چنین آمده است:

 

فراز و نشیب هایی که مدرسه دوشیزگان و موِ سس آن بی بی خانم با آن مواجه شده بود، طوبا را سخت هوشیار و مصمم تر می کرد. او به خوبی درک کرده بود که مخالفت خوانی ها و مانع تراشی هایی که گاه دانسته و گاه نادانسته مدرسه دوشیزگان را به تعطیلی کشانده بود، سد مهیبی است که مدرسه ناموس را باید از آنها دور ساخت. ... در این میانه طوبا که به دفع حملات دشمنان مصمم بود به فکر یاری جستن از علما و روحانیون نواندیش برآمد. ... طوبا به کمک دو تن از شاگردان خویش، عبارات و کلمات قصار بزرگان دین را برای توجه هرچه بیشتر مردم بر دیوارهای مدرسه نصب می کرد و... او، در عین حال می کوشید، با یاری گرفتن از روضه خوان ها و مبلّغان و برپایی جلسات روضه خوانی در محیط مدرسه، تبلیغات مغرضانه سنت گرایان... را خنثی کند...۳۵

 

ظاهراً این سخن ها با توجه به اقدامات بعدی ایشان و هم چنین با توجه به کسانی که از مدرسه او فارغ التحصیل شدند، (همانند فخر عظمی ارغنون، توران آزموده، بی بی خانم خلوتی، گیلان خانم، فرخنده خانم و مهر انور سمیعی)۳۶ واقعیت دارد و این برنامه ها چیزی جز ظاهر سازی های زیبا نبوده است.

 

شاهد دیگر، اینکه در مشروطه دوم بعد از فتح تهران و اعدام مجتهدینی همچون شیخ فضل الله و حاکمیت سکولارهایی امثال یفرم خان ارمنی، مجلس جشنی با حضور قریب به دوهزار نفر در مدرسه ناموس برگزار می شود و با دعوت از زنان متجدد ملل دیگر، نطق های مهیجی از طرف زنان ایراد می شود که از جمله آنها یکی از معلمین بود که در مقام شکرگزاری از دوران جدید گفت:

 

هزاران شکر که منتهای آرزوی ایرانیان حاصل گردید. و میلیون ها سپاس و حق گذاری که دوره تبه روزگاری را طی کرده، پا به دایره زندگانی تازه گذاردیم ]![ یعنی به واسطه اقدامات سرداران ملی و قهرمان آزادی و مجاهدین راه حریت و فداییان عدالت به انعقاد پارلمان و مجلس موفق شدیم...۳۷ یا سخنرانی که در جلسه امتحان مدرسه ناموس ایراد شد؛ علت دوری زنان از عالم تمدن [تجدد] در طول سال های گذشته را دور ماندن از فرمایشات پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) و تعلیمات دینی اسلام عنوان کرد.۳۸ در تحلیل این امر باید گفت: بعد از آنکه در مرحله اول از انقلاب مشروطه، تبلیغات مدلول به تثبیت ارزش های غربی و جایگاه اجتماعی مورد نظر [از نوع غربی] درباره زنان ایران به موفقیت دست نمی یابد،۳۹ محافل وابسته تجددگرا در تعقیب هدف نهایی همسوسازی زن ایرانی در فرهنگ بین المللی، به منظور استحاله و دگرگونی دراین بخش از جوامع شرقی از دریچه متون جا افتاده و شناخته شده همانند تعلیم قرآن و هم چنین از برنامه های محبوب مردم همانند برنامه روضه خوانی و نصب پلاکاردهایی با مضمون احادیث مذهبی و در بخش آموزش ها، از آموزش وظایف نهادینه شده زنان، نظیر خانه داری ، تعلیم و تربیت و... هم چنین با تحریک احساسات مردم در جذب هدفمند و هدایت شده، تعداد محدودی از دختران یتیم و بی سرپرست به صورت مجانی۴۰ اقدام به تغییر الگوهای جامعه زنان و بسط فرهنگ غرب در میان زنان می نماید.۴۱

 

به همین جهت در پی ایجاد مدارسی که از همان سال های اول مشروطه شروع به کار نمودند و با عناوینی که همساز با انگاره های زنانه نظیر ناموس، مکتب خانه دختران۴۲ مخدرات اسلامیه۴۳ نامگذاری شده بود و حساسیت کمتری را برمی انگیخت، با آموزش علم خانه داری، حفظ الصحه، روش های صحیح تغذیه، فواید ورزش و تنفس در هوای آزاد و... زن تازه ای آفریده شد. بخشی از این آفرینش، ایجاد احساس بیگانگی و شرم زدگی زن نوگرا نسبت به زن سنتی بود؛ به طوری که دانسته های زنان سنتی به مثابه جهل و سخن و حرکات و رسوم آنان مایه سرافکندگی و خفت ملت پنداشته شد.۴۴

 

بعدها با نگارش کتاب هایی چون آداب معاشرت برای بانوان، آداب معاشرت،۴۵ هدف پرورش زنان، تعلیم وتربیت دختران ایران تعلیمات خانه داری در اروپا و آمریکا (هر پنج کتاب از بدرالملوک بامداد) دستور زیبایی یا رموز آرایش بانوان (از عبدالحسین کافی ۱۳۱۶ ش) و... که حاصل ترواشات قلمی و یا ترجمه تربیت یافتگان این مکتب بود، روند تجددگرایی زن ایرانی شتاب بیشتری یافت.۴۶

 

معارف نسوان هم بی صاحب ماند

 

در انتها می توان چنین نتیجه گرفت که خانم طوبی آزموده با استفاده از تجارب مدرسه دوشیزگان توانست با رعایت ظواهر شرعی نه تنها از تحریک افکار عمومی علیه خود جلوگیری کند بلکه خوشنامی هم کسب کرده و در سایه آن به راحتی توانست مدارس خود را گسترش دهد و در نتیجه، بسیاری از تجدد طلبان توانستند در پوشش مدارس او به فعالیت فرهنگی مورد نظر خود بپردازند. آنها در وهله اول با تکیه بر شعارهایی مانند خودکفایی اقتصادی، صرفه جویی، ترویج کالاهای وطنی به میدان آمدند اما با تکامل صنعت و رشد تولید و ضرورت مصرف و بازاریابی به خصوص در کشورهایی چون ایران، استفاده از زنان در جهت ایجاد انگیزه برای مصرف با استفاده از جاذبه های زنانه، مد نظر قرار می گیرد، این نگرش به زن از جمله ویژگی های این دوران است (بعد از مشروطه و حکومت پهلوی) و به این ترتیب کارکرد جدیدی برای زن درنظر گرفته می شود که مانع اصلی آن دینداری زنان است.۴۷

 

امروزه بسیاری از روشنفکران، طوبی آزموده را با بزرگی یاد می کنند و معتقدند که ایشان علم را در جامعه نسوان زنده کرد اما باید به یاد داشته باشیم که مدارس، در آن زمان چندان وضع مطلوبی نداشتند و در حقیقت در بسیاری اوقات، مکتب خانه های دخترانه رقیب جدی مدارس جدید بودند چنانکه در سال ۱۳۰۵ ش وقتی قرار شد اولین مدرسه دولتی در بوشهر تأسیس شود، مشکل اصلی، برکناری بانو ملاباجی مدیره اولین مدرسه مردمی در بوشهر بود. بانو ملاباجی که چهل سال قبل از آن ابتدا مکتب علوم دینی و زبان فارسی را در بوشهر اداره می کرد و سپس مدرسه معینیه را تسیس کرده بود در بین بانوان جنوب ایران محبوبیت فراوانی داشت. این زن علی رغم جایگاه منحصر به فردی که داشت، توسط دستگاه رضا خان از کارش جلوگیری می شود۴۸ اما امثال مدارس خانم آزموده روز به روز گسترده و این دوگانگی در آموزش دختران از نقاط مبهم و تاریک تاریخ کشور ماست. علاوه بر اینکه بسیاری از این مدارس حتی به لحاظ آموزشی نیز وضع به غایت ناهنجاری به خود گرفته بودند بطوری که درسال ۱۳۳۱ ق گروهی از مدیران مدارس دخترانه نسبت به وضعیت نابسامان مدارس دخترانه تهران و بی توجهی وزارت معارف به آن، اعتراض کردند و یکی از آنها خطاب به وزارت معارف می نویسد: در هر گذری بیست الی سی مدرسه [دایر] است ولی ابداً معلوم نیست که این اشخاص ... لیاقت این امر مهم را دارند یا ندارند؟ مدرسه است یا وسوسه است؟ تدریس است یا تدلیس؟ مقام علم و معرفت است یا مکان لهو و لعب و شیطنت؟۴۹ هم چنین بسیاری از فعالان حقوق زنان مدعی بودند که اداره معارف به اشخاصی که صلاحیت علمی و اخلاقی ندارند به واسطه کاغذپرانی های بی محل و چاپلوسی و پارتی بازی ها و اشتباه کاری ها اجازه تأ سیس مدرسه دخترانه داده اند ...۵۰ و به اعتراض می نوشتند: معارف نسوان هم مثل خانه بی صاحب می ماند،... هرکس به خیال خودش مکانی و اساسی ترتیب داده اسم آن را مدرسه گذاشته است.۵۱

 

پی نوشت:

 

.۱ بامداد، بدرالملوک، زن ایرانی از انقلاب مشروطه تا انقلاب سفید، ج۱، انتشارات ابن سینا، تهران، ۱۳۴۷، ص ۴۲

 

.۲ بامداد ، زن ایرانی از انقلاب... ص ۴۲

 

.۳ ر.ک: سایت تریبون فیمینیستی www.iftribune.com

 

.۴ بامداد، بدرالملوک، زن ایرانی از انقلاب مشروطه ...، ص.۴۱ لازم به تذکر است مراد از دومین مدرسه یعنی دومین مدرسه ایرانی و مردمی است و الا بیگانگان و مبلغین مسیحی قبلاً مدارس دخترانه زیادی در سراسر ایران تاسیس کرده بودند

 

.۵ سالنمای زنان ۱۳۷۹، به کوشش نوشین احمدی خراسانی، نشر توسعه

 

.۶ ر.ک: الاسلامی، پری، زن در ایران و جهان، مولف، تهران،۱۳۵۱، ص ۸۶

 

.۷ بامداد، زن ایرانی از انقلاب ...، ص ۴۱

 

.۸ ر ک: سایت تریبون فیمینیستی www.iftribune.com

 

.۹ بامداد، همان، ص ۴۱

 

.۱۰ ر.ک: سایت تریبون فیمینیستی www.iftribune.com

 

.۱۱ رک: بامداد، همان، ص ۴۲ و ۴۳

 

.۱۲ رشدیه ، شمس الدین، سوانح عمر ، نشر تاریخ ایران، تهران، ۱۳۶۲، ص ۱۴۸

 

.۱۳ در سال تحصیلی ۱۳۰۹-۱۳۱۰ ش تعداد ۲۳۰۹ باب مکتب خانه در سراسر ایران مشغول به کار بودند که با توجه به حجم جمعیت آنروز ایران تعداد آن ها قابل ملاحظه است (خاقانی، عباس، تحول آموزش و پرورش درایران، تهران، موسسه مطالعات تحقیقات اجتماعی، بی تا ، ص ۲۳

 

.۱۴ ر.ک: رمضان نرگسی،رضا، سایه روشن صدیقه دولت آبادی، حوراء شماره ۴ و خسروپناه، محمد حسین، هدفها و مبارزه زن ایرانی ...، ص ۲۲۱

 

.۱۵ خسروپناه ، محمد حسین، هدفها و مبارزه زن ایرانی از انقلاب مشروطه تا سلطنت پهلوی، نشر پیام امروز، تهران، ۱۳۸۱،، ص ۲۲۰

 

.۱۶ ر ک: خسروپناه ، محمد حسین، همان، ص ۳۳

 

.۱۷ ر.ک: آفاری، انجمن های نیمه سری زنان در نهضت مشروطه ، مترجم دکتر جواد یوسفیان، نشر بانو، تهران، ۱۳۷۷، ص ۴۱ و ۴۲

 

.۱۸ همان

 

.۱۹ آفاری، همان، ص ۲۸

 

.۲۰ صنیع الدوله وزیر معارف کابینه وثوق الدوله (عاقد قرارداد تحت الحمایگی ایران توسط انگلیسی ها و مجری آن) بود

 

.۲۱ رضوانی، هما، لوایح آقا شیخ فضل الله نوری ، نشر تاریخ ایران، ، تهران. ۱۳۶۲، ص ص ۳۳-۲۷

 

.۲۲ ملاح، نرجس مهر انگیز، بی بی خانم استر ابادی و خانم افضل وزیری مادر ودختری از پیشگامان معارف و حقوق زنان، نیویورگ نشر نگرش و نگارش زن، ۱۳۷۵، ص ۱۶

 

.۲۳ فتحی، مریم، کانون بانوان با رویکردی به ریشه های تاریخی حرکت های زنان در ایران، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، تهران، ۱۳۸۳، ص ۵۹

 

.۲۴ ناهید، عبدالحسین، زنان ایران در جنبش مشروطه، نشر احیاء، تبریز، ۱۳۶۰ش، ص ۱۹

 

.۲۵ معاصر، حسن، تاریخ استقرار مشروطیت در ایران، ج۲، انتشارات ابن سینا، تهران، ۱۳۵۳، ص ۸۱۹

 

.۲۶ روزنامه حبل المتین ۲۳ رجب ۱۳۲۵ ه ق و روزنامه تمدن، ۲۷ ربیع الاول ۱۳۲۵ ه ق

 

.۲۷ فتحی ، مریم، همان، ص ۶۰

 

.۲۸ شیخ الاسلامی، پری، زن در ایران و جهان، مولف، تهران،۱۳۵۱، ص ۶۶

 

.۲۹ آفاری، ژانت، انجمن های نیمه سری زنان در نهضت مشروطه ، مترجم دکتر جواد یوسفیان، نشر بانو، تهران، ۱۳۷۷، ص ۲۹- ۲۸

 

.۳۰ ر.ک: سایت تریبون فیمینیستی www.iftribune.com

 

.۳۱ ر.ک: بامداد ، همان، ص ۴۲

 

.۳۲ ر.ک: بامداد، همان، ص ۴۲

 

.۳۳ ر.ک: آفاری، ژانت، انجمن های نیمه سری زنان در نهضت مشروطه ، مترجم دکتر جواد یوسفیان، نشر بانو، تهران، ۱۳۷۷، ص ۲۹- ۲۸

 

۳۴ بامداد، همان، ص ۴۱ و ۴۲

 

.۳۵ سایت تریبون فیمینیستی www.iftribune.com

 

.۳۶ بامداد، همان، ص ۴۲

 

.۳۷ روزنامه ایران نو، پنج شنبه ۱۱ ذی القعده الحرام ۱۳۲۷ ه ق سال اول ش ۷۴ ص ۲ ، نقل از فتحی، کانون بانوان، ص ۶۵

 

.۳۸ خطابه یکی از شاگران دبستان ناموس در جلسه امتحان، روزنامه ایران نو، چهار شنبه ۲۲ شعبان المعظم ۱۳۲۷ه ق سال اول شماره ۱۳ ص ۲، نقل از فتحی، همان، ص ۶۸

 

.۳۹ مصوبات نظامنامه مجلس، بهترین نمونه از این عدم موفقیت است

 

.۴۰ ر.ک: سایت تریبون فیمینیستی www.iftribune.com

 

.۴۱ ر.ک: فتحی، همان، ص ۴۸

 

.۴۲ مکتب دختران که در سال ۱۳۲۶ ق در تهران افتتاح شد. در این مدرسه برخلاف دبستان دوشیزگان بیشتر محتوای آموزشی آن مطالب آموزشی و اخلاقی - تربیتی بود. مواد درسی این مکتب خانه دختران عبارت بود از آموزش قرآن مجید، کتاب تربیت نامه و کتاب صد پند و دیکته فارسی و کتاب تربیت البنات و اخلاق مصور... (روزنامه حبل المتین ، سال دوم ، شماره ۴۳، یکشنبه ۷ جمادی الاول ۱۳۲۶، ص )۸

 

.۴۳ روزنامه ایران نو ، ۱۵ ذیحجه ۱۳۲۷ه ق سال اول ش ۱۰۱ ص ۲-۳ که درباره امتحانات مدرسه مخدرات اسلامیه مطالبی چاپ شده است

 

.۴۴ فتحی، همان، ص ۴۸

 

.۴۵ به عنوان نمونه صدیقه دولت آبادی کتابی آداب معاشرت برای بانوان می نویسد که حتی در سال ۱۳۱۷ مجدداً به چاپ می رسد

 

.۴۶ فتحی، همان، ص ۴۹

 

.۴۷ فتحی، همان، ص ۵۰

 

.۴۸ رک: شیخ الاسلامی، زن درایران و جهان، ص ۱۷۱

 

.۴۹ شکوفه سال ۱ شماره ۱۳ ۲۸ شعبان ۱۳۳۱ ص ۳ نقل از خسروپناه، همان، ص ۲۰۷

 

.۵۰ روزنامه شکوفه سال ۲ شماره ۱۳ ۲ رجب ۱۳۳۲، ص ۲ نقل از خسروپناه، همان، ص ۵۱- ۲۰۹ همان

پدید آورنده : رضا رمضان نرگسی