در نخستین نشست چهارمین جشنواره فیلم کوثر بررسی شد

اشاره: چهارمین جشنواره فیلم کوثر، سلسله نشست های پژوهشی خود را با هدف ارائه تعاریف و آسیب شناسی هویت زن در سینمای ایران برگزار می کند. در نخستین نشست از این مجموعه که با حضور کارشناسان، تهیه کنندگان فرهنگی، صاحب نظران علوم اجتماعی و فعالان مسائل زنان در مجموعه فرهنگی اسوه برگزار شد تلاش بر این است که میان نقش های مختلف تربیتی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی زن اولویت های اصلی مشخص شود تا بتوان در نشست های بعدی بر اساس این محک ، میزان موفقیت یا عدم موفقیت در ارائه تصویر درست از زن در سینمای ایران بررسی شود. این نشست، با حضور فرشته ولی مراد (کارشناس علوم اجتماعی، دبیر ائتلاف اسلامی بانوان و عضو جامعه زنان زینب)، حمیدرضا دهقانپور (استاد دانشگاه و رئیس کانون مدرسان سینما)، قاسم قلی پور و حبیب الله کاسه ساز (تهیه کنندگان سینما) و با مدیریت علی اکبر عبدالعلی زاده منتقد و پژوهشگر سینما برگزار شد.

علی اکبر عبدالعلی زاده: در دوره های گذشته جشنواره فیلم کوثر ،نشست های جشنواره با حضور مخاطبان در طول برگزاری جشنواره برگزار می شد، بر اساس تجربیاتی که در جشنواره های دیگر داشتیم، بهتر دیدیم تا قبل از زمان برگزاری جشنواره شش نشست به صورت هفتگی برگزار شود، تاحاصل مباحثی که در این نشست ها مطرح می شود ، در ایام برگزاری جشنواره و در قالب نشست های روزانه به مخاطبین ارائه شود؛ برنامه ای هدفمند که نتایج یک پژوهش شفاهی را در بر دارد. در اولین جلسه ، به دست آوردن تعریفی متناسب نقش اجتماعی زن و بر اساس آن، تصویر زن در سینمای ایران را مدنظر داریم و در کنار آن هدف، شناسایی منابع مراجعی است که فیلمسازان بتوانند برای فیلمسازی به آن مراجعه کنند.
فرشته ولی مراد: سینما به عنوان یک پدیده اجتماعی از واقعیت های جامعه دورنیست و انعکاس آن را در فیلم ها و مجموعه های سینمایی مشاهده می کنیم .

قاسم قلی پور: نوع نگرش ایرانی ها به زنان واقعاً متمایز و متفاوت از دیگر ملل است. در ایران بر خلاف غرب هیچ گاه به زن به عنوان ابزار جنسی نگاه نشده است و زنان در تمام عرصه ها حضور مقتدری دارند. در تصاویر به جای مانده از هزاره های باستانی، زنان در جایگاه الهه و به دور از عناصر جنسی و با لباسی پوشیده دیده می شوند. اما گویی امروز این حضور سیر تکاملی خود را طی نمی کند و زنان منتظر هستند اتفاقی خارج از فرهنگ ایرانی برایشان رخ دهد. تا زمانی که زنان ایرانی منتظر باشند اتفاقی این چنین برایشان رخ بدهد، قطعاً تحول و اتفاقی صورت نمی گیرد. باید در جهت حفظ و ارتقای نقش خود تلاش کنند. همیشه به غلط تصور می کنیم زنان مورد تهاجم محدودیت هستند در حالی که این نگاه یکسویه و غیرواقعی است و این گونه نمی توانیم مشکلاتمان را حل کنیم. زن امروز در بحث هایی که یک طرفه به نفع خانم ها مطرح می شود ، سکوت می کند. اما در سایر بخش ها اعتراض خود را ابراز می کند. در حالی که می بایست نقش خود را حفظ کند. ما طی قرون اخیر مسیر اشتباهی را در تساوی حقوق مرد و زن طی کرده ایم. می خواهیم ملاکمان را در دو موضوع متفاوت با یک شاخصه اندازه گیری کنیم.

عبدالعلی زاده: شاید نقش مورد نظر در جامعه ایرانی با مثالی روشن شود ببینید حتی در روستاهای ما زنان نیروی فعال هستند و سر زمین کشاورزی کار می کنند ،به حیوانات خانگی رسیدگی می کنند و همزمان امور منزل و تربیتی کودکان را مدیریت می کنند. در شهرها نیز با مرگ پدر خانواده، مادر جای او را به خوبی پر می کند. اگرچه ایفای این نقش با قوانین مدنی مناسب تسهیل می شود ولی زن ایرانی همواره نشان داده برای ایفای نقش اجتماعی خود ، منتظر قوانین نمی ماند. این همان نقشی است که در سینما کمتر به آن پرداخته شده، شاید چنین نقشی در برخی آثار سینمایی از جمله فیلم «عروس آتش» یا «به همین سادگی» در کنار نقد فضا و شرایط اجتماعی به خوبی تصویر شده است.

حبیب الله کاسه ساز: این بحث پیچیده است، چنانچه قرن هاست حضور زنان و چگونگی نگاه به زنان مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. طبیعی است زنان از حقوقشان دفاع کنند. اما تصور می کنم رقابتی نامحسوس میان زنان و مردان -که مسئله ای طبیعی است –وجود دارد. خانم ها به دنبال این هستند که توانایی خود را نشان دهند و موقعیت خودشان را تثبیت کنند. نوع نگاه مردان به زنان، برای خانم ها خیلی مهم است. تفاوت ظرفیت و توان خانم ها و آقایان چندان زیاد نیست و در برخی عرصه ها خانم ها بهتر از مردان فعالیت می کنند، اما در برخی از موارد که بیشتر فیزیکی است، این توانایی کم رنگ تر است. برای سینماگران نکته مهم نحوه ارائه تصویر زن در سینماست.

سینما به تنهایی نمی تواند جایگاه درست زن را تبیین کند. در این ترسیم ممکن است عده ای به غلو برسند و عده ای دیگر به واقعیت؛ البته با نظر دوستان موافق هستم که آثار کمی در سینما به نقش اصیل و تاریخی زن ایرانی پرداخته اند.
قلی پور: در اغلب فیلم ها با عدم شناخت درست از این نقش و حضور مواجه هستیم و از برخی شخصیت ها به عنوان آکسوار صحنه استفاده می کنیم. بنابراین ارتباطی صورت نمی گیرد. در بسیاری از فیلم ها به نظر می رسد زن و مرد با دو زبان و ادبیات با یکدیگر صحبت می کنند و در دنیای متفاوتی به سر می برند. در جشنواره ای که دغدغه فرهنگی دارد و می خواهد اثرگذار باشد باید زنان و مردان را به یک بازنگری مجدد سوق بدهد.

عبدالعلی زاده: در فرهنگ ایرانی زنان مهر و خردورزی را به فرزندانشان می آموزند و در ادوار مختلف، مناسب با شرایط اجتماعی نیروی اندیشه، کار و... را برای جامعه تربیت می کنند.

ولی مراد: آقای قلی پور درست می گوید، زنان باید تلاش کنند و البته بیش از نیم قرن است که تلاش گسترده ای انجام می دهند. خانم ها نمی خواهند تصویری قهرمان پردازانه از آنها ارائه شود، بلکه تصویری واقعی و ملموس را طلب می کنند. دعوای اصلی این است که باید زن را دارای حرمت بدانیم ، زنان جامعه ایران فارغ از همه کاستی ها از نقش اجتماعی خود دست نکشیده اند

به طور مثال، «به همین سادگی» فیلمی واقعگرایانه است اما فکر می کنید اگر قسمت دوم این فیلم ساخته شود ،مشکل زن در چه مسائلی است؟ این زن نتوانسته وجود خودش را در دو فرزندش تکثیر کند و به همین دلیل زن نمی تواند خودش را قبول کند و به دنبال راه فرار است. مقام معظم رهبری صحبتی داشته اند که الآن مانیفست خانم ها تلقی می شود، اینکه باید جایگاه حقوقی و فرهنگی زنان را تثبیت کنیم، زنان و مردان نظیر دو بال هستند که باید در کنار هم پرواز کنند تا باعث رشد جامعه شوند.

عبدالعلی زاده: در فرهنگ ایرانی زنان حکم پشتیبان و یاری دهنده و هدایت کننده را دارند و از این طریق زمینه ساز موقعیت مردان و در نتیجه جامعه می شوند. اما مردان معمولاً به نقشی که زنان در موفقیت شان دارند اشاره نمی کنند.
ولی مراد: در خانه ها ، زنها حق تصمیم گیری واظهار نظر مستقیم را ندارند و طوری عمل می کنند که احترامشان حفظ بشود. ولی همواره مترصد آزادی عمل هستند. البته موافق ام که زن و مرد در فرهنگ ایرانی با یکدیگر رقابت نمی کنند بلکه یار و یاور یکدیگر هستند.

حمیدرضا دهقانپور: اگر می خواهیم به واقعیت های مسئله دست پیدا کنیم باید دست به پژوهش های بنیادی بزنیم. متاسفانه در این زمینه اطلاعاتی که ارائه می کنیم حاوی مصادق نیست . مدتهاست در عرصه شاهنامه و نگره فردوسی به زن ، تحقیق و پژوهش انجام داده ام . اگر این نوع مرور را در دوره های مختلف تاریخی انجام بدهیم ، می توانیم نگرش خودمان را از نوع نگرش فمینیستی و مرد سالارانه دور و به واقعیت نزدیک کنیم . همچنین به این نتیجه برسیم که هر کدام بر اساس رسالت خودشان عمل کنند. در شاهنامه وجوه مختلف زنان را مشاهده می کنیم، رودابه زن زال و مادر رستم چه تاثیر دراماتیکی داشته است ، زنی است که ۶۰۰ سال هم پای رستم در اساطیر زندگی کرده است و بعد از مرگ رستم به حالت دیوانگی می رسد. حتی در نام او مفاهیمی نهفته است، در لغت رود یعنی فرزند و آب یعنی روشنایی و این چنین نقش تاریخی و اجتماعی او تعریف می شود. تهمینه زن رستم و مادر سهراب دارای ویژگی های اخلاقی و تربیتی است و یا گرد آفرید و ... از این نوع زنان در شاهنامه کم نداریم، زنانی توانا، قادر و با هوش که نقش کلیدی در روند وقایع دارند. در مقابل در شاهنامه زنی نظیر سودابه داریم؛ زنی که مظهر هوس بازی و پیمان شکنی است. اما این نقش در مقابل نقش های متعدد حاضر در شاهنامه برای زنان هم مفهومی را متبادر می کند .در تاریخ تشیع نیز با نمونه های مثال زدنی زنانی مواجه می شویم که نقش مادرانه خود را در کنه نقش اجتماعی ایفا کرده اند. نکته مهم در این بحث این است که آیا باید تصور ما این باشد که زن اگر در برابر مرد قرار گرفت و همان کاری را که مردان انجام می دهند ، انجام بدهد ، به جایگاه انسانی اش خواهد رسید؟

کاسه ساز: تصور می کنم حاضرین جلسه بر این نکته اشتراک نظر دارند که نقش تربیتی و انسان ساز که در قالب مناسبات مادرانه تجلی پیدا می کند، برای زن ایرانی جایگاهی رفیع است، چنانچه نقل است «از دامن زن، مرد به معراج می رسد» باید این جایگاه را در خصوص زنان حفظ کنیم. اینکه سینما می تواند به حفظ و ارتقای این جایگاه کمک کند قطعی است اما بسترهای اندیشه ای و پژوهشی می خواهد.

دهقان پور: یک مادر خوب می تواند باعث اعتلای خانواده اش بشود، اما وجود نگاه های متعصبانه به حقوق زنان این نقش را کم رنگ و کم اهمیت جلوه می دهد.

در سینمای ما به ندرت کارگردان، نویسنده و تهیه کننده صاحب فهم و اهل مطالعه و دارای اشراف به مباحث نظری ادبیات وجود دارند و همین عدم دانش باعث ساخت این سریال های مبتذل و سطحی می شود. در سینمای هالیوود یک گروه دائماً ایده و فکرهای جذاب را جمع آوری و روی آنها کار می کنند . سپس بر اساس یک اندیشه قوام یافته فیلمنامه ای کامل می شود؛یک اندیشه سرمایه داری و مردانه که تعیین می کند، قواعد جهان را به کدام سمت ببرد.

قلی پور: باید اصرار به پژوهش داشته باشیم.ما مردان و زنان، یکدیگر را نمی شناسیم. اگر شناخت وجود داشته باشد، در هیچ فیلم یا کاری با غلط روبه رو نمی شویم.

چون شناخت نیست، هجمه ایجاد می شود. در فیلم «عروس آتش» در مورد مسائل زنان دست به تحقیق و پژوهش زدیم که بسیار مورد توجه قرار گرفت.

آثار بزرگ تاریخ سینما نیز حاصل پژوهش ، تحقیق و شناخت هستند. اگر شناخت نباشد حتی مشاوران زن آثار سینمایی هم به جای واقعی کردن تصویر زن در سینما، باعث انحراف دیدگاه و حتی غیرواقعی تر کردن این تصویر می شوند.